Türkiye’de XVI. ve XVII yy.da sanat ve ticaret erbabının
meydana getirdikleri lonca teşkilatını borsaların ilk şekli saymak mümkündür.
Modern anlamıyla ilk resmi borsa 2 Aralık 1873 tarihli nizamnameyle kurulan
“Dersaadet Tahvilat borsası”dır. Adından da anlaşılacağı üzere, bu borsa bir
menkul kıymetler niteliğindedir. Bu tarihten 13 yıl sonra 15 Nisan 1886’da
yayınlanan “Umum Borsalar nizamnamesi ” ile ticaret borsalarının kurulması
mümkün oldu ve ilk ticaret borsası İzmir’de “İzmir Ticaret ve Sanayi borsası”
adı altında kuruldu. Daha sonra 1906 yılında “Esham ve Tahvilat ve Kambiyo ve
Nukut Borsası nizamnamesi” ve bunun arkasından da 1923’te bu nizamnamenin zeyli
yürürlüğe kondu. Cumhuriyetin kuruluşundan sonra 22 nisan 1925 tarih ve 655
sayılı “Ticaret ve Sanayi Odaları Kanunu” ve buna dayanılarak 27 eylül 1925
tarihli “Ticaret ve Sanayi Odaları nizamnamesi”, 16 mayıs 1929 tarihli ve 1447
sayılı “Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsaları kanunu”, 11 ocak 1943’te 4355
sayılı “Ticaret ve Sanayi Odaları, Esnaf Odaları ve Ticaret Borsaları kanunu”,
8 mart 1920 tarih ve 5590 sayılı “Ticaret Odaları”, “Ticaret ve Sanayi
Odaları”, “Sanayi Odaları”, “Ticaret Borsaları” ve “Ticaret Borsaları Birliği
kanunu” yürürlüğe konuldu.
Mevzuat: Bugün borsalar ile ilgili olarak yürürlükte
bulunan kanunlar şunlardır: 3 nisan 1302 (1886) tarihli Umum Borsalar
nizamnamesi, 16 mayıs 1929 tarih ve 1447 sayılı Menkul Kıymetler ve Kambiyo
Borsaları kanunu, 11 ocak 1943 tarih ve 4355 sayılı Ticaret ve Sanayi Odaları, Esnaf Odaları ve Ticaret
Borsaları kanunu, 8 mart 1950 tarih ve 5590 sayılı kanun ve bunun tadiline
ilişkin 6233 ve 7060 sayılı kanunlar.
Borsaların çeşitleri, Türkiye’de a) Ticaret
borsaları, b)Menkul Kıymetler ve Kambiyo borsaları olmak üzere iki türlüdür.
1.Ticaret
borsaları İzmir’de 1892 de kurulan İzmir Ticaret ve Sanayi borsasından
sonra devamlı bir gelişme gösterdiler. En yeni ticaret borsası 1 mart 1965’te
kurulan Kayseri Ticaret borsasıdır. Ticaret borsalarının toplam sayısı 38’dir.
En büyükleri sırasıyla, İstanbul(1925), İzmir(1892), Adana(1913) ve
Ankara(1927) borsalarıdır.
a. mahiyetleri Ticaret borsaları, borsaya dahil
maddelerin alım satımı, fiyatlarının tespit ve ilanı ile meşgul olmak üzere
kurulan tüzel kişilik taşıyan kamu kurumlarıdır. Ticaret borsalarının
görevleri, borsaya dahil maddelerin alım ve satımını tanzim ve tescil etmek;
bunların fiyatlarını tespit ve ilan etmek; alıcı ve satıcının teslim-tesellüm
ve ödeme bakımından vecibelerinin, her tipin asgari niteliklerini ve
işlemlerini tasfiye şartıyla fiyatlar üzerine etki eden şartları;
anlaşmazlıklarda seçilecek hakem tayin etme usullerini gösteren ve Türkiye
Ticaret ve Sanayi Odaları ve Ticaret Borsaları birliğinin onaylaması ile
tekemmül eden genel kaide ve hükümler husule getirmek; yurt içi ve yurt dışı
borsa ve piyasaları takip ederek fiyat haberleşmesi yapmak; borsaya dahil
malların tiplerini ve niteliklerini tespit etmek üzere laboratuar ve teknik
bürolar kurmak ve kurulmuşsa bakmak; sair mevzuatla ve Ticaret bakanlığınca
verilecek görevleri yapmak; borsaya ait örf ve adetleri tespit ve ilan etmek
suretiyle mübadeleyi tanzim etmek ve mübadele emniyetini sağlamaktır.
b) Ticaret borsalarına kayıt Bu işlem mecburidir.
Ticaret borsalarına dahil maddelerin alım ve satımı ile uğraşanlar bulundukları
yerin ticaret borsalarına girmek zorundadırlar. Buna uymayanların kayıtları
borsalarca ilgililere danışmaksızın yapılır ve kendilerine tebliğ edilir. Ancak
borsaya kayıtlı maddelerin üretici veya yapımcıları borsalara kaydolmadan da
kendi mallarını borsada satabilirler.
Kanuna göre bu üretici ve yapımcılar başında, borsaya
kayıtlı maddeler üzerinde alım satım işlerini gerek doğrudan doğruya ve gerekse
aracılık yoluyla yapan (borsa komisyoncuları, borsa ajanları, borsa simsarları)
bütün fertler borsada kaydolunma zorunluluğu altındadır.
Ticaret borsaları, ticari ihtiyaçların gerekli kıldığı
yerlerde Ticaret bakanlığınca kurulur. Borsaların çalışma bölgeleri
bulundukları şehrin belediye sınırlarıdır.
Borsalar, odaların ve borsaların tamamını içine alan ve
bunlar arasında bir koordinasyon sağlamak üzere kurulan Türkiye Ticaret
Odaları, Sanayi Odaları ve Borsaları birliği adındaki tüzel kişilikte yer alır.
Bu bakımdan kendi tüzel kişiliklerine halel gelmez.
c) Ticaret borsalarının organları Ticaret
borsalarının organları, Meslek komiteleri, Meclis, Yönetim kuruludur.
Meclis komiteleri, meslek gruplarına seçilen 5-7 kişiden
kuruludur. Meclisler, her meslek kurulundan seçilerek 2’şer kişiden meydana
gelir. Tanzimi, idari ve kazai selahiyetleri ve tasarrufları vardır. Yönetim
kurulu, Meclisin kendi üyeleri arasından bir yıl için seçeneği 5-11 kişiden
meydana gelir. İcra organıdır.
Borsa çalışmalarına katılan diğer yetkililerin başlıcaları
şunlardır. Genel kâtip: Gelirleri 50 000 liradan fazla olan borsalarda
meclisler tarafından tayin olunan bir genel katip bulunur. Borsa yönetim
kurulunda ve meclisinde oy hakkını taşır ve Borsa işlemlerini tedvirle görevlidir.
Borsa komiseri: Borsalarda hükümet tarafından tayin edilmiş bir komiser
bulundurulur. Borsada günlük alım satım işlemlerini ve fiyat dalgalanmalarını
tarafsız bir denetim altında bulundurmak üzere Ticaret bakanlığınca tayin
edilen komiserler, gelirleri 50 000 liradan az olan borsalarda bulunmazlar. Bu
görevi bu borsalarda genel kâtip yapar.
Borsaların denetlenmesi: Borsalar ve bunların birliği
Ticaret bakanlığınca denetlenir. Bu denetleme hiyerarşik nitelikte olmayıp
borsalar tüzel kişi olduklarından idari vasilik şeklindedir.
2. Menkul
kıymetler ve kambiyo borsası Türkiye’deki en eski borsadır. 2 aralık
1873 tarihli nizamname ile “Dersaadet Tahvilat borsası” adı altında İstanbul’da
kuruldu. Sonradan 16 mayıs 1929 gün ve 1447 sayılı “Menkul kıymetler ve kambiyo
borsalar kanunu” ile düzenlendi. Menkul kıymetler ve kambiyo borsaları devlet,
vilayet ve belediyeler tarafından çıkarılan istikraz esham ve tahvilleri ile
hazine bonolarının, anonim şirketler tarafından çıkarılan esham ve tahvillerin
ve borsaya kabulüne Maliye bakanlığınca izin verilen ecnebi esham ve tahvilleri
ile nukut ve kambiyolarının alınıp satıldığı yerlerdir.
Borsaların üyeleri: Borsanın üyeleri a) asli ve b) kayıtlı
üyeler olmak üzere iki türlüdür. Asli üyeleri acentelerdir. Kayıtlı üyeleri,
coberler (kendi hesabına menkul kıymet alıp satanlar), bankalar, bankerler,
sarraflar, kulisyerler (borsa kulislerinde bulunup kendi hesaplarına alım satım
emri verenler) ve senetleri borsada kayıtlı şirketlerdir.
Acenteler, kanunda gösterilen şartları (6.md.)haiz kimseler
arasından borsa meclisinin seçimi ve komiserin inhası üzerine Maliye bakanı
tarafından tayin edilir. Bunlar ticari sıfat taşımaz, yalnız esham ve tahvilat
ile kambiyo ve nukut alım satımına aracılık yaparlar.
Borsa meclisi: Borsaların yedi acenteden kurulu birer
meclisleri vardır. Bu meclis acenteler tarafından gizli oyla iki yıl için
seçilir. Borsa meclisinin görevleri, Borsalar kanunu ve nizamnamesinin
uygulanmasına ilişkin tedbirleri görüşmek; bütçe ve kesin hesabı düzenlemek;
devlet kadrosuna dahil olanlar dışında, müstahdemleri seçmek ve ücretlerini
belirlemek; borsalara asli ve kayıtlı üye kabul etmek; borsa işlerinden çıkacak
anlaşmazlıkları incelemek ve halletmek; borsa üyeleri hakkında disiplin
kararları almak; abone ücretlerini tayin, kurtaj tarifelerini
düzenlemektir.
-->
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder